Musepost - De betekenis van leegte
De betekenis van leegte
I
Het is vrijdagavond, half tien, en ik sta op het balkon van de grote zaal in Hotel Arena in Amsterdam. Beneden, op het podium, opent CPNB-directeur Eveline Aanderkerk het Kinderboekenbal, de feestelijke proloog op de Kinderboekenweek 2023. Wat geweldig, zegt ze, dat we hier allemaal bij elkaar zijn. Dan kijkt ze naar links, heel gericht het publiek in, knikt even en zegt: 窶櫓n ja, Pim, het is fijn dat we hier ﾃ｡llemﾃ｡ﾃ｡l zijn.窶 Door de zaal heen klinken instemmende geluiden, een inademing, een voorzichtig klappen, en dan: een applaus door de hele zaal heen, tien, vijftien seconden lang. Meer woorden zijn niet nodig. Het geluid volstaat.
Het voelt alweer als zo lang geleden, maar het was nog gewoon dit jaar. In januari werden de namen bekend rond de Kinderboekenweek, die in het najaar zou plaatsvinden. Een mooie naam werd aangekondigd als auteur van het Kinderboekenweekgedicht: Pim Lammers. Lammers is veel geprezen om zijn prachtige en heel belangrijke kinderboeken, die vooral taboedoorbrekend en emanciperend zijn in hun LHBTQIA+-thematiek. Zo won hij in 2018 een Zilveren Griffel met Het lammetje dat een varken is, het eerste Nederlandse transgenderprentenboek. Een halfjaar vﾃｳﾃｳr de bekendmaking verscheen Ik denk dat ik ontvoerd ben, een bundel vol gedichten over de bijzondere band met broers, zussen, vaders, moeders, opa窶冱, oma窶冱, ooms en tantes. 窶楼ver traditionele of juist heel moderne families. Over de gesprekken die je hebt tijdens het eten. Over een tante die geen man is maar ook geen vrouw. Over racen met je oom in een rolstoel. Maar ook over stiekem verliefd zijn of over een oudere broer die ineens de deur van de badkamer voor je neus op slot doet.窶
Kort na die bekendmaking werd het langzaam, dag voor dag, donkerder. Over de aanleiding wil ik het niet eens hebben, omdat die zﾃｳ nergens op sloeg, te maken had met zﾃｳ slecht leeswerk dat het helemaal geen aandacht verdient. Feit was dat in een periode van enkele weken de haat richting Pim vanuit religieuze en extreemrechtse hoeken van de samenleving zo werd aangewakkerd dat niet alleen een paar heel slecht nadenkende influencers met een te grote volgersschare hun verontwaardiging op Instagram gooiden en opriepen Pim te cancelen, maar nog veel erger: dat een spervuur aan doodsbedreigingen bij de schrijver zelf terechtkwam. Kort daarop maakte CPNB bekend dat Pim zich terugtrok als schrijver van het Kinderboekenweekgedicht. 窶櫓en gedicht schrijven is mij geen doodsbedreigingen waard,窶 schreef hij in een verklaring bij het nieuws.
De doodsbedreigers hadden misschien hun zin gekregen (niet de critici die oproepen tot een boycot, want daar moet je niet voor zwichten; het zijn de doodsbedreigingen die de schrijver, volkomen begrijpelijk, het zwijgen op hebben gelegd), maar de samenleving, of toch althans een relevant deel daarvan, verklaarde zich solidair met Pim. Schrijvers, columnisten, programmamakers namen het voor hem op, boekhandels vulden hun etalages massaal met zijn werk, Ik denk dat ik ontvoerd ben was binnen enkele dagen landelijk uitverkocht. De namen van tweeduizend mensen uit het boekenvak vormden samen een paginagrote steunbetuiging in vrijwel alle grote landelijke kranten. Omdat ik die enorme muur van namen wilde proberen te begrijpen, markeerde ik mijn eigen naam, die van iedereen die ik enigszins kende, en trok denkbeeldige lijnen. Het was fijnmazig. Het was misschien maar een symbool, maar voelde toch krachtig, collectief.
Vier mensen werden uiteindelijk, begin september, tot taakstraffen veroordeeld. Lammers was daar zelf niet bij aanwezig, maar er werd een verklaring van hem voorgelezen. Die raakte aan het Nieuwsuur-interview met hem in maart. 窶聾at ik heb meegemaakt, wil ik nooit meer meemaken,窶 vertelde hij daar. 窶櫓n ik wil ook dat mijn collega窶冱 dat nooit meer hoeven mee te maken. Dus ik ben wel weer aan het schrijven, maar ik ben voorzichtiger met elke zin. Ik weet nu dat zinnen niet meer bouwstenen zijn van een verhaal, maar uit een context gerukt kunnen worden en als wapen tegen je gebruikt kunnen worden.窶 窶弄aar dan ben je niet vrij in je schrijven,窶 reageert de interviewer. Dat klopt, geeft Pim aan. Maar hij weet ook zeker dat er weer een moment komt van rust, van stilte, en dat hij dan weer zal kunnen schrijven.
Het was een opluchting om hem zo te zien, zo ontzettend afgewogen en open zijn verhaal te horen vertellen. Maar het nam de zorgen natuurlijk niet weg. Ik ben deel van het kernteam van de opleiding Writing for Performance. Wij leiden schrijvers op. Zij gaan dit werkveld in. Onze zorgen over de vrijheid van de schrijver in dat werkveld hadden we al langer. We dachten aan Salman Rushdie, die een paar maanden daarvoor in New York een aanslag op zijn leven ternauwernood overleefde, maar een oog en een hand nooit meer zal kunnen gebruiken. We dachten aan Lale Gﾃｼl, die ik een jaar daarvoor had meegemaakt bij een optreden tijdens de Nacht van de Literatuur, waar ze vertelde hoe ze sinds het verschijnen van haar debuut Ik ga leven niet meer zonder beveiliging over straat kan. En vlak voordat ik dit schreef, vanochtend op de radio, hoorde ik dat schrijver Roberto Saviano (o.a. Gomorra) veroordeeld is en een boete moet betalen voor het belasteren van de Italiaanse extreemrechtse premier Meloni. Hij had haar in een tv-interview 窶鰐lootzak窶 genoemd omdat ze campagne voerde tegen hulporganisaties die gekapseisde vluchtelingen uit de Middellandse Zee probeerden te redden. Vervolgens had ze een zaak tegen hem aangespannen, zoals ze met veel tegenstanders doet. De internationale schrijversorganisatie PEN, die ook al in actie kwam toen Pim Lammers onder vuur lag, noemde het vonnis 窶鷲uiveringwekkend窶, en maakt zich grote zorgen om 窶賄e toenemende mate waarin schrijvers en journalisten worden geconfronteerd met een belemmering van hun vrije meningsuiting窶.
De vrijheid van het woord, van de fictie, van het verhaal en de poﾃｫzie, is al langer in gevaar. Dat voel ik nu, dat voelde ik vﾃｳﾃｳr dit jaar, dat voelden we toen in februari. We wilden iets, maar wat? In ieder geval de studenten laten weten dat de zaak rond Pim Lammers ons bezig hield, dat we het zagen. We werkten lang aan een goed afgewogen mail. 窶楼ntwikkelingen zoals deze zijn helaas niet nieuw窶, schreven we. 窶六e zijn het gevolg van een steeds meer polariserende samenleving, waar ook nog eens steeds minder wordt gelezen, en er dus een afnemend besef lijkt van hoe fictie zich kan verhouden tot de werkelijkheid, en dat een schrijver niet automatisch ﾃｭs wat die schrijft. Als schrijfopleiding kunnen en willen wij niet onze ogen sluiten voor die opeenstapeling.窶 We gaven aan dat wie met ons hierover wilde praten, bij ons terecht kon, en dat we hier later dit jaar op terug zouden komen.
Dat 窶詫ater dit jaar窶 begint nu. Het had misschien allang moeten beginnen. Feit is dat de Kinderboekenweek 2023, terwijl ik dit schrijf, nog in volle gang is. Begonnen met het Kinderboekenbal, waar Pim in de zaal was, maar niet met zijn Kinderboekenweekgedicht. Dat klonk deze week niet. Hij droeg het eenmalig voor in maart, tijdens het 窶枠rote窶 Boekenbal dat in het teken stond van de literaire vrijheid. Maar de beoogde doelgroep 窶 kinderen! 窶 bereikte dat gedicht (waarschijnlijk) niet. Dus schrijf ik nu over een nooit echt verschenen, nooit echt gehoord gedicht.
ﾂ
II
Tijdens mijn eigen studietijd aan de schrijfopleiding verdiepte ik mij in de metaforen en beeldspraak van schrijver Chris Keulemans. De titel van mijn artikel daarover, Een pauze in het landschap, ontleende ik uit de eerste alinea窶冱 van zijn bundel korte verhalen over voetbal.
Iedereen weet dat voetbalvelden in juli niet bestaan, maar soms is de verleiding me te sterk. [窶ｦ] Afgelopen zomer zat ik in de metro. Het was zo heet dat de gezichten tegenover me doorzichtig raakten, toen ben ik uitgestapt.
Ik stond op de drempel van de stad en liep naar buiten. Ik had geluk. Alles viel onmiddellijk uit elkaar. De samenhang, die er in de stad voor zorgt dat de geluiden en de voorwerpen en de horizon bij elkaar passen, was vlak buiten het metrostation al zoek. Even leek het nog op een weg, maar de straatlantaarns hadden al na een paar honderd meter niets meer te betekenen, en de struiken in de berm stonden erbij alsof ze iets kwijt waren. Er was een voetgangerstunnel die nergens onderdoor liep, de graffiti zag er uit als dagjesmensen, het asfalt ging over in zand. Achter een rij stilstaande populieren lag een pauze in het landschap, een wijde stilte die ik overal zou herkennen, dus toen ik daar een gebouw als een kubus zag en twee lichtmasten, was het zeker dat ik uit ging komen waar ik wilde zijn.
Keulemans stak mij aan met zijn fascinatie voor leegtes: voelbare leegtes, zoekende leegtes, trillende leegtes, leegtes met echo窶冱 van dingen en mensen en verhalen die er ooit, of misschien wel net nog, waren. We zijn zo geneigd ons te richten op dat wat er is, dat wat je kan zien, kan horen, kan lezen. Maar vaak vertelt dat wat er niet is, of dat wat leegte/stilte is, net zo veel 窶 of misschien wel meer.
Ik bleef gefascineerd, en in het laatste deel van mijn afstudeeronderzoek naar de verschillende verschijningsvormen van God als personage in fictiewerken richtte ik mij volledig op het fenomeen God als afwezigheid. Als leegte en/of stilte. Ik maakte daarvoor onder meer gebruik van De ballingschap van het woord (1970) van de Franse hoogleraar Hebreeuwse literatuur Andrﾃｩ Neher (1914-1988). De ondertitel deed een loodzwaar boek vermoeden: Van de stilte in de Bijbel tot de stilte van Auschwitz. En ja, die niet te bevatten zwaarte was er zeker, maar ook was er een voelbare liefde voor de soms zo lichte stilte, voor de afwezigheid van het woord. Neher richt zich daarbij, om te beginnen, op de allereerste intentionele stilte ooit, de stilte waarmee 窶 stel dat je uitgaat van het Bijbelse scheppingsverhaal als begin van de wereld 窶 de tijd begon te lopen: de stilte vlak voor Gods eerste scheppingswoorden. De inademing van de schepper.
'Stilte als inertie', noemt Neher dat. Vervolgens gaat hij volledig in tegen het zo Westerse, zo joods-christelijke idee dat woorden de schepping in gang zetten. De wereld zit vol leemten en gaten, schrijft hij, en de schepping is niet voortgekomen uit een vooropgezet plan vol woorden, maar uit 窶脇en radicaal gebrek aan voorbereiding窶. En die wereld, die zo mooi zou zijn geschapen, is ieder moment van de dag blootgesteld aan het risico van mislukking en terugkeer tot het niets. Bij de dag hoort altijd de nacht, bij het leven altijd de dood, bij het woord altijd de stilte. En goddelijke aanwezigheid, besluit Neher, zit vaak meer in die stilte (die zo geladen kan zijn met herinnering, of hoop, of verwachting, of wat dan ook) dan in woorden.
Het niet geschreven, niet gehoorde gedicht van Pim Lammers, is er. Het is er toch. En het zegt juist heel veel. Wat het bijvoorbeeld zegt, is dat het niet zelfgekozen is. Stilte is mooi zolang het intentioneel is, zolang de zwijger het heel bewust inzet, of er laat zijn. Maar deze Kinderboekenweekstilte is afgedwongen.
ﾂ
III
Er is een reden waarom ik aan het begin van dit essay niet schreef over de inhoudelijke aanleiding door de gebeurtenissen rond Pim Lammers: omdat het dat niet verdient. De initiator van dit alles, een oprichter van een extreemrechtse website, werd in die dagen geﾃｯnterviewd door NRC. Daarin gaf hij aan dat die oorspronkelijke aanleiding hem eigenlijk niet echt interesseerde, maar dat het hem ging om het feit dat Pim en andere schrijvers, denkers en kunstenaars volgens hem een 窶廊HBT-agenda窶 nastreven die moet worden tegengegaan. Ze hadden Pim al langer op de korrel, gaf hij toe, ze zochten alleen nog even een aanleiding waarmee ze hem zwart konden maken.
Dus zo kwam het tot stand. Een foto van een pagina met daarop een stuk van een kort verhaal. Elke context ontbrak. Elke inhoud ontbrak. Het ging daar helemaal niet over. Het was niet bedoeld om inhoudelijk te bespreken, het was alleen maar bedoeld als grote rode knop: druk hem in, en de rel kan ontstaan. En na de rel komt de afgedwongen stilte. De stilte die volgt na bedreigingen. De mond die wil spreken, maar wordt gesnoerd. De pen die wil schrijven, maar van het papier wordt gerukt.
In deel 2 van het drieluik dat ik eerder voor Musepost schreef, over ons onderwijs in post-corona-2023, schetste ik de kramp van de 窶魯oe het zelf dictatuur,窶 (https://www.musework.nl/nl/page/12606/wij-een-klas ) de angst om je uit te spreken en daarbij de verkeerde woorden te gebruiken. Koppel ik die observatie aan wat ik hierboven schreef, dan kom ik tot twee onmogelijk tegenstrijdige manieren waarop we momenteel als samenleving met woorden omgaan:
1) Voor alles moet een woord zijn, alles en iedereen moet altijd worden benoemd;
2) Sommige woorden mogen er juist helemaal niet meer zijn; ze mogen niet meer bestaan, ze mogen niet worden geschreven, en wie dat wel doet, moet worden gestopt 窶 desnoods door met de dood te dreigen.
Dus ademen we in om een woord of zin uit te spreken, nemen we een leeg vel en een pen en maken we ons klaar voor een eerste woord窶ｦ maar dan stokt de adem, blijft de pen hangen, en wordt de verwachtingsvolle stilte eindeloos.
Of: we spreken wel, we schrijven, maar dan zegt een ander dat het niet mag, dat we het terug moeten draaien, in moeten slikken. Doen we dat niet, dan mogen we niet leven. Het roept de vraag bij me op wat mij dierbaarder is: leven of spreken. Leven of schrijven. Ik weet het antwoord eigenlijk wel. Pim was daar heel duidelijk in, daarom besloot hij wat hij besloot 窶 en ik had absoluut hetzelfde gedaan.
Dit eindigt open. Waar een gedicht had moeten staan, is nu niets. De vrijheid werd verbod. Het woord werd stilte. Het verhaal werd leegte. Maar die leegte heeft juist heel veel betekenis, als je er goed naar kijkt. Eromheen wordt ruimte ingenomen, is van alles te zien en te lezen, en daardoor is juist de leegte daartussen ook niet niets. Het is heel veel. Het is een verhaal op zichzelf. Het is meer dan genoeg om met elkaar over te moeten blijven praten.
ﾂ
Bronnen:
窶弃im Lammers trekt zich terug als dichter van de Kinderboekenweek 2023窶
https://cpnb.nl/nieuws/pim-lammers-trekt-zich-terug-als-dichter-van-de-kinderboekenweek-2023/
窶廸ieuws: advertentie met 2000 mensen uit het boekenvak ter ondersteuning van Pim Lammers窶 https://www.tzum.info/2023/02/nieuws-advertentie-met-2000-mensen-uit-het-boekenvak-ter-ondersteuning-van-pim-lammers/?highlight=pim%20lammers
窶廝edreigde schrijver Pim Lammers draagt eenmalig gedicht voor op Boekenbal窶
窶廩onderden doodsbedreigingen: schrijver Lammers voorzichtiger met elke zin die hij schrijft窶
窶彜alman Rushdie kan ﾃｩﾃｩn oog en hand niet meer gebruiken na aanslag窶
https://nos.nl/artikel/2449487-salman-rushdie-kan-een-oog-en-hand-niet-meer-gebruiken-na-aanslag
窶廬taliaanse schrijver Saviano veroordeeld na kritiek op extreemrechts migratiebeleid van 'klootzak' Giorgia Meloni窶
Keulemans, C. (1992) Overal om me heen is ruimte. Verhalen uit de bovenhoek. Amsterdam: Van Gennep
Neher, A. (1970) De ballingschap van het woord. Van de stilte in de Bijbel tot de stilte van Auschwitz. Baarn: Uitgeverij Gooi & Sticht
ﾂ
ﾂ
Foto door Glen Carrie op Unsplash.com: https://unsplash.com/@glencarrie
ﾂ
ﾂ