Plaats van handeling is Huize Gaudeamus, een voormalig componistenhuis in Amsterdamse Schoolstijl, met een hoog puntdak en een grondplan in de vorm van een concertvleugel. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat Walter Maas er ondergedoken. Onder zijn bezielende leiding groeide het huis in de jaren ’50 uit tot een internationaal centrum voor nieuwe muziek. Jonge componisten die later beroemd zouden worden ontmoetten elkaar, orkesten speelden in de tuin en de eerste elektronische studio werd in een bijgebouw opgezet. De muziekkamer van dat huis is in 2006 de plek voor ons project.     

De verwachtingen zijn hooggespannen, maar het eerste gesprek wordt een teleurstelling. Al in de voorstelronde gaat het fout. Onbedoeld werpen al die verschillende cv’s ’die klinken een barrière op. Ik spreek die taal niet, denkt de kunstenaar over de accountant en andersom, hoe moet dat straks als ik met die vreemde ander in een groepje zit? Die twijfel laat zich lezen in de ogen van de deelnemers. En we hebben nog een heel project te gaan… hoe nu verder? Als het met zoiets kleins als een voorstelrondje al niet lukt, hoe moet dat dan met die grote vragen? De helaas veel te vroeg overleden mede-initiatiefnemer Bert Mulder (lector informatie, techniek en samenleving op de HHS) stelt voor dat we de voorstelronde bij het volgende gesprek overslaan en het gesprek beginnen vanuit inspiratiebronnen die we meenemen (les 6). Wat een verrassing! Dat pakt totaal anders uit.

Mijn inzicht is tweeledig:

• We doen iets niet goed in de gewoonte van een voorstelrondje. Dat kan beter en anders.
• Als inspiratiebronnen al zo veel losmaken, wat kan er dan allemaal nog meer?

De Connecting Conversations worden een experimenteergrond voor het werken met verbeelding, met materialen en met interventies uit de kunsten in gesprek en ontmoeting. Tegelijkertijd begin ik aan een promotieonderzoek bij de Universiteit voor Humanistiek. Ik zoek een woord om te duiden wat we precies doen. Hoe noem ik dat mengsel van kunstzinnigheid (het vrije, ongewone en opene) en ambachtelijkheid (duidelijke vormen en spelregels)? Kunst is voorbehouden aan de kunstenaar. Creatief is veel te algemeen. Esthetisch is te elitair. Ik kom uit bij het woord ‘muzisch’.

Het woord muzisch, dat doorklinkt in woorden als muziek, museum en amusement, heeft een oude herkomst. In de oud-Griekse samenleving was het voor invloedrijke mensen gewoon om heen en weer te bewegen tussen de politiek (basisvraag: hoe de samenleving te organiseren?), de filosofie (basisvragen: wat is waarheid en hoe te leven?) en het muzische (basisvraag: wat brengt de verbeelding van de kunsten, van theater, muziek en poëzie?). Het woord muzisch zit ook in de mythe van de muzen. Negen muzen worden geboren uit Zeus en de godin van het geheugen Mnemosyne. Hun taak is de werkelijkheid te verbeelden en datgene te bezingen wat ertoe doet. Anders kijken, anders denken en het gevoel laten meespreken. Een muzische realiteit aanwezig stellen, die naast de ‘gewone’ realiteit bestaat. Het woord muzisch en de daaraan verbonden mythe worden de leidraad voor mijn proefschrift Muzische professionalisering, waarin ik drie werkwoorden (vertellen, spelen en maken) uitlicht om muzisch werk in organisaties aan te wakkeren.

Door een aantal vormende ontmoetingen krijgt muzisch werk in de loop van de tijd meer en meer gestalte.

In 2012 ontmoet ik de wereldwijd bekende urban dancer en leermeester Niels Robitzky (bijnaam Storm) in een onderzoeksproject bij ArtEZ, waar ik vanaf 2011 aan verbonden ben als associate lector. Onze vraag: wat kan moderne dans leren van de urban dance? Als ik op een gegeven moment de contemplatieve dialoog doe (les 19) zegt Niels: ‘Dit is de cipher!’ De cipher of sifr, een oud Arabisch begrip voor nul, wordt in de hiphopcultuur gebruikt om de karakteristiek aan te duiden van de cirkel en het om en om aan de beurt zijn van de dansers. Niels leert ons dat deze cipher ook onder het gesprek ligt dat je ’s avonds aan tafel met je kinderen voert: iedereen komt aan de beurt, heeft recht van spreken en is aandachtig naar de ander. Het gaat om samenwerken, kameraadschap én krachtmeting. Je zou de cipher een diep in mensen levend democratisch principe kunnen noemen. Sinds de ontmoeting met Niels is de cipher een bron van inspiratie voor muzisch werk. De cipher krijgt een rol in het gezamenlijke boek Unpacking Performativity (2016) en  wordt de slotbladzijde van mijn proefschrift, en in 2023 promoveert Gaby Allard op de betekenis van de cipher voor onderwijsvernieuwing.

In 2014 ontmoet ik de kunstenaars Lotte van den Berg en Daan ’t Sas. Met hun werk bouwen ze voort op de vanaf de jaren ’70 ontwikkelde dialogical art movement, waarin het gesprek gezien wordt als kunstvorm. In hun initiatief Building Conversation, waar ik aan meewerk, laten ze zich inspireren door bijzondere gesprekspraktijken van inheemse culturen in Nieuw-Zeeland en Canada, tot Occupy, Facebook en wortelsystemen van bomen. Verschillende werkvormen uit dit handboek heb ik geleerd van Building Conversation, zoals het gesprek tussen tegen tegenstellingen (les 26) en het gesprek zonder woorden (les 30). De invalshoek van het gesprek-als-kunstvorm is een immer voortdurende bron van inspiratie voor de ontwerpen van muzisch werk.

In 2014 vraagt HKU mij om in samenwerking met de Baak (landelijk centrum voor leiderschap en ondernemerschap) een lectoraat Muzisch Werk op te zetten vanuit de vraag wat muzisch werk kan betekenen in onderwijsvernieuwing en professionalisering. HKU biedt een krachtige en inspirerende context vanuit het motto: nieuwe verbindingen, nieuwe toepassingen. Studenten brengen de vragen van de samenleving als vanzelf de studiecontext binnen. Ze willen iets doen aan klimaat, zorg, polarisatie, complexiteit, identiteit en meer. Niet alleen maken de klassieke kunstdisciplines een wending, er is zelfs een aparte school: HKU Creative Transformation. Het past in het uitreiken naar de samenleving om de tools van muzisch werk in je bagage te hebben. Het lectoraat combineert actieonderzoek met onderwijs aan verschillende masteropleidingen.    

In dit lectoraat gaat het positioneren en vormgeven van muzisch werk verder.

• Harry Kunneman (emeritus hoogleraar Universiteit voor Humanistiek) legt met een kring van (ex-)lectoren een duurzame verbinding met de normatieve professionalisering in organisaties, die uitmondt in de bundel In goed gezelschap.
• Manon Ruijters (hoogleraar VU en lector Aeres Hogeschool) legt de verbinding naar ‘goed werk’ in het driejarige NRO-gesubsidieerd project ‘samen op zoek naar goed werk’ (zie ook lessen 28 en 29).
• Daan Andriessen (Lector Hogeschool Utrecht) versterkt het potentieel van muzisch werk als praktijkgericht onderzoek (zie onder andere les 11).
• Pieter Baay brengt muzisch werk met een groep adviseurs onder de naam Onderwijs 124 naar praktijkinnovatie in het mbo.
• Met een groep onderzoekers werken we met onderwijsfilosoof en pedagoog Gert Biesta aan een blik op het leraarschap die we ‘artistry of the teacher’ noemen.

Geïnspireerd door de cipher werken we samen met Peter Rombouts (danser, organisatieadviseur en onderzoeker HKU), Anouk Saleming (theaterschrijver en docent HKU) en anderen het lectoraat uit door telkens ‘kringen’ te maken en daarmee een beweging op gang te brengen. Een werkplaats, in de vorm van een leer-/onderzoekstraject, brengt elk seizoen een nieuwe groep praktijkonderzoekers op de been met opgaven in onderwijs, onderzoek en organisatie. Het jaarlijkse festival Musework Live is het publieke oogstmoment. De website www.musework.nl is het verbindende platform met de structuur van een sociaal medium. De uitwerking daarvan is achterin dit boek terug te vinden. 

In een wereld die in toenemende mate gekenmerkt wordt door onzekerheid, complexiteit en polarisatie voldoet de tekentafel niet meer. Vooraf weten wat gaat werken wordt steeds moeilijker. Hoe blijf je, midden in dat wat steeds vaker niet-weten genoemd wordt, toch handelen? Daar is muzisch werk behulpzaam. Een kunstzinnige én tegelijkertijd ambachtelijke benadering die helpt om stappen in het onbekende te zetten.

Bart van Rosmalen