Cultuur ontwikkelt in en als spel (Huizinga)

Lekker aan een jamsessie is het instappen en meespelen. Er zijn niet veel afspraken behalve het akkoordenschema dat er onder ligt. Daar speel je als het ware vrij en in interactie met je medespelers overheen. Kijken wat er komt, luisteren naar wat er klinkt en daar weer iets tegenaan zetten. Je speelt met het materiaal en wakkert ieders inzet steeds verder aan door erop in te gaan, door te contrasteren en door uit te dagen. Als een nummer klaar is, wat door de verschillende solo’s en improvisaties even kan duren, wordt er gewoon een volgend nummer ingezet. Dat is een duidelijke en ordelijke structuur: discipline! Maar in de nummers zelf heerst de vrijheid. De Groove (in de funk CHECK) en de Swing, begrippen die geen vertaling nodig hebben, helpen om samen in de goede flow te komen en te blijven. En als je er eenmaal ‘in’ bent heb je zin om er ‘in’ te blijven. Het is zoals het openingswoord van deze tekst zegt: lekker! En wat opmerkelijk is: je onthoudt, ook na vele jaren moeiteloos met wie je gespeeld hebt en wat er precies gebeurde. Dat blijft als herinnering bijna fysiek in je lichaam aanwezig en kan zo worden opgeroepen. Niet de letterlijke noten, maar wel de wendingen, de verrassingen en het speelplezier. Dat is een jamsessie.

Werk- en gespreksvormen kan je om er eens anders naar te kijken vergelijken met een jamsessie. Wat zijn dan aspecten die overeen kunnen komen? Er is bijvoorbeeld een thema, iedereen komt aan de beurt, het thema wordt van alle kanten belicht, je jut elkaar op en spreekt elkaar aan, materiaal van het begin komt verrassend terug en er zijn misschien wel mooie solo’s en een doorgaande puls. In ieder geval groeien de flow en de energie gestaag totdat iedereen er helemaal ‘in’ zit. De feel die dan ontstaat lijkt op die van muzikanten in een jam. Begrijpelijk, want een gesprek is natuurlijk ook altijd een collectieve improvisatie.

Zou je nu ook een groter project of werkproces vanuit dezelfde drive van dat jammen kunnen realiseren. Zou die drive een vormgevend principe kunnen zijn? Of een van de andere woorden uit dat rijtje groove, swing, flow en feel. Die vraag fascineert mij. Kan die positieve energie en betekenisvolle ontmoeting van de jamsessie ook zitten in de voorbereiding, de publiekswerving, de contractering, de evaluatie en de administratie achteraf? Dat is een droom die ik koester. Dat leven en werk gaan swingen om niet meer op te houden. Dat we een beweging kunnen maken die op die kwaliteit is geënt.     

Wat mij hoop geeft is een intrigerende zin van de historicus Huizinga. ‘Cultuur ontstaat in en als spel’ heeft hij wel eens gezegd. Cultuur is groot en veelomvattend, dat gaat alle kanten op. Probeer daar maar eens vat op te krijgen: dat lukt niet. Maar als cultuur zoals hij zegt ‘in en als spel’ ontstaat ligt er aan de basis een eenvoudig scheppend principe, namelijk spel! Dat is hoopgevend. Dan kan ik mijn droom van swingen in werk en leven nog een keer herformuleren. Kan dat spelelement zoals dat in de jamsessie gestalte krijgt zich spelenderwijs verspreiden over al ons doen en laten? Zoals een fractal een figuur is waarin alsmaar hetzelfde motief de vorm geeft van het allerkleinste fragment tot aan het gehele beeld. Kan de groove zich zo doorzetten?

Hieronder vertel ik een stukje van het verhaal van de werkplaats muzisch onderzoek. Jammen is de rode draad in zeven verschillende episodes: de voorbereiding, het intakegesprek, het begin, de zwerftocht, de groei en de groepjes, terug in het werk, het geld en vrijwilligheid.    

Jam 1- Kan het in de voorbereidende vergadering?

De initiatiefgroep voor de werkplaats muzisch onderzoek vormen we aanvankelijk met zijn vieren: Michiel de Ronde (HR), Daan Andriessen (HU), Peter Rombouts en ik. Met veel zon, een bolle wind en grote witte wolken er tussendoor komen we eind augustus op de boerderij van Michiel een dag bij elkaar om de tweede jaargang van de werkplaats voor te bereiden. Kunnen we ons werk laten lijken op een jamsessie van een jazzkwartet? Om en om soleren en begeleiden werken we uit tot een serie time-slots van 24 minuten waarin we beurtelings de toon mogen zetten. Waar wil je aan werken, wat is jouw eigen vraag en hoe wil je eraan werken? Dat is het begin van ieder time-slot. Je mag als je aan de beurt bent voor ‘jouw onderwerp’ ook een ander vragen om een manier van werken (begeleiding!) voor te stellen. Hoewel dat niet voor de hand ligt vertrouwen we erop dat we evidente onderwerpen om te bespreken zoals doel, casting, programma-opbouw, begeleiding en publiciteit wel mee komen met ieders eigen vraag. En we gaan er, met hetzelfde vertrouwen, vanuit dat de verschillende manieren van werken miniatuur oefeningen zullen zijn die we kunnen uitwerken voor de werkplaats later. Wat mij raakt is de rijkdom van de dag. En de afwezigheid van competitie. Vier mannen, ieder met aanwijsbare geldingsdrang in hun werk, werken een dag lang zonder strijdperk, zonder gelijk willen hebben. Ze jammen echt.    

Jam 2- Kan het in het intakegesprek?

Een maand of wat later. De deur van kamer 118 Nieuwekade 1, de kamer van het HKU- lectoraat, gaat open. Een (volgende) potentiele deelnemer stapt binnen voor een intakegesprek met twee van ons. Wat spannend, intensief en bepalend is zo’n gesprek waarin je iets aangaat met elkaar. De eerste indrukken, het razendsnelle stilzwijgende onderzoek waar de chemie zou kunnen liggen, de kern die vaak en soms ook niet geraakt wordt en een koers die oplicht. Wat is het verlangen? En in welke praktijk is dat gesitueerd? In het gesprek draai ik intuïtief ineens de rollen om door zelf een vraag in te brengen. Dat herschikt de verhoudingen. Eerst reikten wij uit: ‘begrijpen we de ander’? Maar nu draaien melodie, ritme en akkoorden om: kan de ander met mij, met ons meespelen?  

Jam 3- Hoe kan een groep ermee beginnen?  

Dan volgt de eerste samenkomst van de ‘de groep’ die nog geen groep is. Ik herinner me een beeldende kunst lokaal vol met schildersezels en krukjes. Elk object en ook de vloer is ingekleurd door duizend spetters en achtergebleven vegen van al het werk dat er eerder is gemaakt. We kijken elkaar afwachtend en ook wat afstandelijk aan. Wie zijn die anderen? Aliens of matties, daar valt nog niks van te zeggen. Iedere deelnemer heeft inspiratiebronnen meegenomen. Gevoed door de intakegesprekken vooraf introduceer ik de deelnemers aan elkaar zoals een host op een party zijn gasten aan elkaar voorstelt. En ik geef ieder afzonderlijk een klein voorwerpje, als een metafoor om de reis mee te beginnen. Voor jou een schelp, voor jou een veer, voor jou een klein autootje, voor jou een kroontjespen. Een klein moment van wederkerigheid. Dat is de start. En dan natuurlijk de bronnen bespreken in drietallen. Zoals altijd bij hetbegin.    

Jam 4- Een reizend gezelschap.

Er is geen vaste verblijfplaats voor de werkplaats. Dus zwerven we en komen dan hier en dan daar terecht. Soms lekker kaal en industrieel dan weer schools en keurig. Dat betekent aankomen en de tenten opslaan. Uitpakken. We nemen spullen mee: grote platen met kernwoorden, maakmaterialen, de eerder genoemde bronnen en soms instrumenten als iemand iets speelt. Dat alles als een mobiele aankleding voor de halteplaatsen van onze werkplaats op reis. Zo raken we gaandeweg overal thuis. Ons samenwerken in de werkplaats speelt zich nomadisch af tussen aankomen en uitpakken, weer inpakken en vertrekken.     

JAM 5- Wat doen we als het groeit?

Na de tweede jaargang loopt het storm en de aanmeldingen verdubbelen. Ook doordat een aantal deelnemers nog een keer wil meedoen. Wat nu te doen? We zeggen tegen elkaar dat een groep van 20 het maximum is en dat een herhaalde deelname jammer genoeg niet mogelijk is. Heel verstandig. Maar door die voelbare dynamiek van de jam die wil groeien besluiten we uiteindelijk precies andersom! Veertig van de beste aanmeldingen laten we toe. Diegenen die weer mee willen zitten daar (als ze een sterk proposal hebben) juist wel weer bij. Gaandeweg vinden we oplossingen hoe te werken met deze verdubbeling in het aantal. De intake die altijd 2 op 1 was wordt nu een groepsintake van 2 op 5. Dat betekent meteen instappen in de swing en zo ervaren wat ieder te bieden heeft en of de match werkt. We breiden de voorbereidende mannengroep van vier uit naar een gemengde acht. Dan kunnen we daar vier duo’s uit maken die de swing weer doorzetten als aanzwengelaars van vier groepjes van acht. Want het werkt nu eenmaal goed om van plenaire momenten te schakelen naar groepjes van twee (begleiders) plus acht als eenheid. 

JAM 6- terug in het gewone werk.  

Kan je de beat die we delen op jouw beurt meenemen naar kringen waar jij werkt? Energie, inzichten en handvatten om te handelen zijn er genoeg als de groep bij elkaar is. Maar lukt het ook om dat toepasbaar en inzetbaar mee te nemen naar de gewone context van professioneel werk. Naar daar waar we, als we niet in de werkplaats samenwerken, thuishoren? Anders gezegd: gaat de klarinet na een jamsessie weer in de koffer om er een week later pas weer uit te komen? Dat is natuurlijk nog maar de vraag. Want makkelijk is die transfer niet. Toch horen we steeds vaker zinnen als ‘toen ik deze wending deed…’ gevolgd door een verslag van de gebeurtenissen ter plekke. Die verhalen moedigen aan. 

Jam 7- het geld en de organisatie?

We zijn er nog heel pril in, maar we proberen de jam ook door te trekken naar de omgang met geld. Als je het hebt of eraan kan komen via je werk zet je het in vragen we aan de deelnemers. Als je het niet hebt doe je mee op een andere manier met bijvoorbeeld een extra rol of dienst Begeleiden is ook deelnemen, maar dan next level. Daar word je anders dan door je werk als je dat hebt niet extra voor vergoed. En we spreken over aandeelhouderschap in elkaars werk versterken. Dus meespelen alsof je in een jam bent in plaats van een afstandje verstandige dingen roepen.

Ook de organisatie van de werkplaats met alles wat eromheen zit benaderen we zo. Peter en ik vormen de organisatorische as met aanwijsbaar de meeste uren. We werken vanuit wat er gedaan moet worden. nemen meestal soepel over en spelen de bal weer terug. En als het overloopt, wat natuurlijk voortdurend gebeurt staat daar weer een schil omheen om een beroep op te doen. Instappen op wat nodig is. Zo ontstaat en zet de flow zich voort. Ook als het moeilijk gaat of tegenzit. 

Tot slot een citaat uit het numer hip hip chin chin van Club des Belugas

The subject for tonight's lecture is rythm (the beat)
The driving force that holds our lives together
Without rythm your heart wouldn't be
Without direction
Without moves
Without shakes

And so tonight we say hip hip chin chin the rythm's action

En dan volgt over een geweldig lekkere (daar is dat woord lekker weer!) groove tot elf keer toe de woorden: the beat.